Φίλοι καλωσορίσατε




Καλωσήρθατε στο blog
Ιστορία Κατεύθυνσης, μια σελίδα όπου επιχειρώ να καταχωρίζω οργανωμένα το υλικό που χρησιμοποιώ διδάσκοντας το μάθημα της Ιστορίας (Θεωρητικής κατεύθυνσης/ Προσανατολισμού) στην Τρίτη Τάξη του Λυκείου.

Θεσσαλονίκη 1915 -1917




Ένα σπάνιο ντοκουμέντο, μια σύντομη ταινία γυρισμένη στο κέντρο της Θεσσαλονίκης κατά την περίοδο 1915-1917, δηλαδή κατά τη διάρκεια του Α´ Παγκοσμίου Πολέμου.

Παλιά παραλία, Λευκός Πύργος (πράγματι Λευκός, είχε «φρεσκαριστεί» το 1911 για την επίσκεψη του Σουλτάνου Ρεσάτ), Καμάρα, Λεωφόρος Χαμιδιέ (Εθνικής Αμύνης σήμερα), Βαρδάρης, Αγορές Καπάνι και Μοδιάνο, Παλαιός Σιδηροδρομικός Σταθμός, Μπεχτσινάρ, Επταπύργιο και βορειανατολικό βυζαντινό τείχος στα όρια του εβραϊκού νεκροταφείου.

Η ταινία έχει γυριστεί από την British Pathé και προβλήθηκε ως μέρος επικαίρων σε κινηματογράφους της εταιρίας Pathé στην Ευρώπη και αλλού. Σχετικά πρόσφατα έχει γίνει αντικείμενο επεξεργασίας και δημοσιεύθηκε μαζί με πλήθος άλλων παρόμοιων ταινιών στην ιστοσελίδα της εταιρίας.

Την περίοδο εκείνη η Θεσσαλονίκη είχε καταληφθεί από τους συμμάχους της Entente και εκεί εγκαταστάθηκε η προσωρινή κυβέρνηση Εθνικής Αμύνης του Ελευθερίου Βενιζέλου σε αντιπαράθεση με τη βασιλική κυβέρνηση των Αθηνών.

Βλέπουμε στις σκηνές Έλληνες, Γάλλους και Σέρβους στρατιώτες αλλά και κατοίκους της Θεσσαλονίκης (Εβραίους, Έλληνες και Τούρκους)

Το πιο ενδιαφέρον απ’ όλα είναι ότι θα δείτε το κέντρο της Θεσσαλονίκης πριν τη μεγάλη πυρκαγιά του 1917 που το κατέστρεψε σχεδόν ολοσχερώς: μέσα σε 32 ώρες κάηκαν 1 εκατομμύριο τετραγωνικά μέτρα και 9.500 οικίες ενώ έμειναν άστεγα 70.000 άτομα.

Η κυβέρνηση του Ελευθέριου Βενιζέλου ανέθεσε στη «Διεθνή Επιτροπή Νέου Σχεδίου Θεσσαλονίκης» που ίδρυσε με πρόεδρο τον Ernest Hébrard την εκπόνηση σύγχρονου ρυμοτομικού σχεδίου για την πόλη.

Το σχέδιο δεν εφαρμόστηκε βέβαια πλήρως αλλά μετέτρεψε τη Θεσσαλονίκη σε σύγχρονη Ευρωπαϊκή πόλη με μοντέρνα ρυμοτομία και κτίρια που εκπροσωπούν όλες σχεδόν τις ευρωπαϊκές αρχιτεκτονικές τάσεις από την δεκαετία του 1920 μέχρι και τη δεκαετία του 1970.

Είναι χαρακτηριστικό ότι η ρυμοτομική διάρθρωση του κέντρου της πόλης ξεκίνησε από την Κυβέρνηση Βενιζέλου το 1918 και ολοκληρώθηκε το 1960 από την κυβέρνηση Κωνσταντίνου Καραμανλή (με την τελική διαμόρφωση της Πλατείας Αριστοτέλους). Σκηνές στους δρόμους, στην αγορά, ελληνικά και ξένα στρατεύματα, κάστρα, ηλεκτρικά τραμ, σκεπαστή αγορά (μάλλον Μοδιάνο και Καπάνι).

Ανασκαφή στην αυλή του σχολείου


Δίπλα από το Επταπύργιο το σχολείο μας και ο χώρος της ανασκαφής



Όλα ξεκίνησαν όταν ο Δήμος Συκεών αποφάσισε να διαμορφώσει τον κοινό χώρο των δύο σχολείων μας (2ο Γυμνάσιο και 1ο Λύκειο Συκεών) επί της οδού Επταπυργίου, προκειμένου οι μαθητές να έχουν την ευκαιρία να απολαμβάνουν το μάθημά τους σε ένα ευχάριστο περιβάλλον, αλλά και να είναι σε θέση οι καθηγητές να σχεδιάζουν το μάθημά τους, αξιοποιώντας το χώρο αυτό. Στην πορεία, όμως ανακαλύφθηκαν μερικές δεκάδες τάφοι με σημαντική ιστορική αξία. Και, ενώ το νέο δημιούργησε έντονη εντύπωση στην αρχή, ξεχάστηκε σχεδόν ολοκληρωτικά σε σύντομο χρονικό διάστημα. Στο πλαίσιο του μαθήματος της Ιστορίας λοιπόν, το τμήμα μας , Γ1, πραγματοποίησε μια μικρή εκπαιδευτική εκδρομή στο χώρο των ανασκαφών.

Η ανασκαφή και το σχολείο μας


Ο υπεύθυνος της ανασκαφής αρχαιολόγος, κύριος Αλέκος Χατζηιωαννίδης, που μας ξενάγησε και ήταν πρόθυμος να συζητήσει μαζί μας και να λύσει κάθε απορία μας, συνεισέφερε αποφασιστικά στη θετική εξέλιξη της επίσκεψής μας. Όπως πληροφορηθήκαμε, η ανασκαφή πραγματοποιείται από την 9η Ε.Β.Α. που εδρεύει στο Επταπύργιο. Όσον αφορά το τεχνικό κομμάτι της ανασκαφής, ανήκει στην κατηγορία των «σωστικών», δηλαδή εκείνων που πραγματοποιούνται επειδή το έδαφος έχει διαταραχθεί από διάβρωση ή ανάγκη οικοδόμησης και ο χρόνος είναι εξαιρετικά περιορισμένος, ενώ γίνονται προσπάθειες για τη λιγότερη δυνατή καταστροφή των ευρημάτων. Η μέθοδος που χρησιμοποιήθηκε ήταν αυτή της «στρωματογραφίας». Με τον τρόπο αυτό οι αρχαιολόγοι μελετώντας τη διάταξη των αποθέσεων, δηλαδή τη διαστρωμάτωση μιας αρχαιολογικής θέσης, καταφέρνουν να συνδέσουν ένα εύρημα μέσω του γεωλογικού του περιβάλλοντος με τη χρονική και την πολιτισμική του υπόσταση.


Η διάταξη των αποθέσεων χρήσιμη για τη χρονολόγηση


Οι τάφοι που ανακαλύφθηκαν, 161 τον αριθμό, χρονολογούνται μεταξύ του 4ου και του 6ου αιώνα μ.Χ και γι’ αυτό χαρακτηρίστηκαν ως παλαιοχριστιανικοί. Ανάμεσα σ’ αυτούς, βρέθηκε και ένας ελληνιστικός τάφος, πιθανότατα παιδικός, του 2ου π.Χ αιώνα. Αξίζει να σημειωθεί πως οι ερευνητές κατάφεραν να συνδέσουν αυτό το νεκροταφείο με την ακρόπολη της Θεσσαλονίκης, κάτι που όπως μας πληροφόρησε ο ξεναγός μας έχει μεγάλη σημασία λόγω των προεκτάσεων που δημιουργούνται. Οι τάφοι σχηματίζουν συστάδες, γεγονός που ενισχύει την άποψη ότι πρόκειται για νεκροταφείο και όχι για πεδίο μάχης, παραδείγματος χάρη.

Οι τάφοι σχηματίζουν συστάδες


Οι τάφοι ανάλογα με τα χαρακτηριστικά τους, διακρίνονται στις εξής κατηγορίες: λακκοειδείς (λαξευμένοι στο βράχο), κτιστοί κιβωτιόσχημοι και αβαθείς. Ορισμένοι από τους πρώτους ήταν κατασκευασμένοι κλιμακωτά, κυρίως ώστε να μπορούν να τοποθετούν πάνω από τον πρώτο νεκρό ένα δεύτερο ή τρίτο, τους οποίους διαχώριζαν με πέτρινες πλάκες. Κάποιοι τάφοι διέθεταν και καμάρες, οι περισσότερες από τις οποίες κατέρρευσαν με το πέρασμα του χρόνου.


Κτιστός τάφος

Λακκοειδής τάφος



Αβαθείς ταφές


Από τους 161 τάφους, βρέθηκαν κτερίσματα σε μόλις 12, τα οποία ήταν κυρίως νομίσματα και αγγεία πήλινα ή γυάλινα. Με βάση τα κτερίσματα αλλά και το είδος του τάφου, κατάφεραν οι αρχαιολόγοι να δημιουργήσουν υποθέσεις για την κοινωνική τάξη των νεκρών. Οι οικονομικά ισχυρότεροι θάβονταν στις δυο πρώτες κατηγορίες τάφων ενώ οι φτωχότεροι σε απλούστερους. Η στάση στην οποία τοποθετούσαν τους νεκρούς ήταν συγκεκριμένη. Ο προσανατολισμός ήταν πάντα από την ανατολή προς τη δύση και τα χέρια τους ήταν σταυρωμένα στο στήθος ή στην κοιλιακή χώρα, ή κολλημένα στο σώμα, το οποίο ήταν σε ύπτια θέση. Σημαντικό είναι ότι με εξαίρεση μία αναγραφή γυναικείου ονόματος το οποίο βρέθηκε γραμμένο στο κονίαμα ενός κτιστού τάφου δεν βρέθηκαν άλλα στοιχεία που να υποδεικνύουν την ταυτότητα των νεκρών.

Προσανατολισμός από την ανατολή προς τη δύση

Κτιστός τάφος με κονίαμα

Οι σκελετοί καθώς και τα υπόλοιπα ευρήματα θα απομακρυνθούν από το χώρο της ανασκαφής προκειμένου να μελετηθούν περαιτέρω. Τι θα συμβεί, όμως με τους ίδιους τους τάφους και τον ανασκαφικό χώρο; Λίγη αξία θα έχουν αν απομακρυνθούν όλα τα ευρήματα. Από την άλλη είναι δυνατόν να επιτρέψουμε να αγνοηθεί και να καταστραφεί ένα τόσο έντονο κομμάτι της ιστορίας μας; Οι ίδιοι πάντως συμφωνήσαμε με τον κ. Χατζηιωαννίδη πως κάποιος από τους τάφους που διατηρούνται σε καλή κατάσταση θα πρέπει οπωσδήποτε να διατηρηθεί ως έκθεμα. Όπως και να έχει η επίσκεψη αυτή μας εξέπληξε ευχάριστα και μας "ξύπνησε" το ενδιαφέρον. Τελικά, η ιστορία βρίσκεται γύρω μας και διεκδικεί δυναμικά τη θέση της στο παρόν μας.

Η ιστορία βρίσκεται γύρω μας

Για το Γ1 έγραψε η Αθηνά Γιαντσίδη και φωτογράφησε η Κρίστη Δρούγκα

Ευχαριστούμε θερμά την 9η Εφορία Βυζαντινών αρχαιοτήτων και τον υπεύθυνο της ανασκαφής αρχαιολόγο  κ. Αλέκο Χατζηιωαννίδη 
                                                                                                  Γ1 - Γιούλη Αλεξίου


Λεωφόρος Χαμιδιέ (Οδός Εθνικής Αμύνης)

Με σεβασμό και τρυφερότητα δοσμένη η ιστορία ενός κεντρικού δρόμου της πόλης μας
Μέρος πρώτο


Η "Οδός των Ελληνίδων", Χαμιδιέ-Εθνικής Αμύνης.

Στην αρχή του 20ου αιώνα, ο νέος δρόμος της Θεσσαλονίκης, που δημιουργήθηκε στη θέση των κατεδαφισμένων τειχών της ανατολικής πλευράς, είχε μια ιδιαίτερη αίγλη και μια αντίστοιχη πολιτισμική υπόσταση. Στην πορεία του χρόνου, μεταμορφώθηκαν τα κοινωνικά, πολεοδομικά και αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά του.
Οι σχετικές φωτογραφικές μαρτυρίες μπορούν να αναδείξουν τις αντίστοιχες εξελίξεις και να βοηθήσουν στην καλλιέργεια της τοπικής ιστορικής μνήμης.
Ως μουσική υπόκρουση, στην εν λόγω προσέγγιση, χρησιμοποιήθηκε το "Ταγκό του Έρωτα" της Ε. Καραΐνδρου.

Πηγή: youtbue  http://www.youtube.com/watch?v=nKrc94pJF6A&feature=youtu.be


Μέρος δεύτερο

Ζέιτενλικ -συμμαχικό κοιμητήριο

Μου ήρθε ως μήνυμα στο ηλεκτρονικό μου ταχυδρομείο, χωρίς δυστυχώς το όνομα του δημιουργού του (αν κάποιος τον γνωρίζει ας μου τον αποκαλύψει να προσθέσω το όνομά του).  Αφορά την τοπική ιστορία, την περίοδο του Α΄Παγκοσμίου πολέμου και ένα μνημείο της πόλης μας.    
 Μια πολύ καλή αφόρμηση για τη διδασκαλία της σχετικής ενότητας , μια  καλή  ευκαιρία να γνωρίσουν οι μαθητές το πρόσωπο του πολέμου αποστασιοποιημένα

    Ευχαριστώ τον ( και εξαιρετικής αισθητικής) άγνωστο δημιουργό
Ευχαριστώ θερμά τη φίλη και αναγνώστρια Μάρθα Π. που με πληροφόρησε για την πατρότητα της ανάρτησης. Στο blog Πιγκουίνος λοιπόν , που ξανά θερμά ευχαριστώ τον ιδιοκτήτη του.
                                                                               Θεσσαλονίκη 10 - 09 - 2013



Είχα κάπου διαβάσει γι'αυτό. Άλλο όμως να το διαβάζεις και άλλο να το βλέπεις με τα ίδια σου τα μάτια. Και σε διαβεβαιώνω ότι όχι μόνο αξίζει να το επισκεφθεί κανείς -επιβάλλεται να το ιδεί! Σήμερα θα σε πάω στη μεγαλύτερη στρατιωτική νεκρόπολη της Ελλάδας. Στο περίφημο Ζεϊτενλίκ. Ενάμισι χιλιόμετρο βορειότερα από την Πλατεία Βαρδαρίου. Στη Θεσσαλονίκη. Σε περιμένουν εκπλήξεις.


Το πρώτο πράγμα που συναντάς όταν εισέρχεσαι στο νεκροταφείο, είναι
ένα μνημειώδες κτήριο με τρούλο και σταυρό απάνου του. Από τα όσα κατάλαβα στις επιγραφές, πρόκειται για σερβικό κοινοτάφιο -εξού και οι βυζαντινές εικόνες αγίων.



Το κτήριο φαινόταν συμπαγές, χωρίς μεγάλα ανοίγματα και χωρίς είσοδο στην μπροστινή ή τις πλαϊνές του πλευρές. Εντούτοις στο πίσω μέρος εντόπισα μία μικρή πόρτα, δυστυχώς κλειδαμπαρωμένη. Δίπλα της υπήρχε ένα τραπεζάκι και απάνου του μερικά κρασοπότηρα, μπουκάλια, πλαστικά ποτήρια και ένα κουτί από μπισκότα με λουλούδια και εικόνες της Παναγίας

.


Πίσω από το κτήριο ανοίγονται μπροστά σου, μεγάλες εκτάσεις γιομάτες σταυρούς, συμμετρικά τοποθετημένους. Διέσχισα το σέρβικο και το ρώσικο τομέα, χαζεύοντας τα ονόματα και διαβάζοντας από μέσα μου.


Ατελείωτες σειρές από σταυρούς -είναι τόσοι πολλοί που μπερδεύεται το μάτι σου. Για την ακρίβεια είκοσι χιλιάδες πεντακόσιοι νεκροί. Τόσοι είναι θαμμένοι σε ετούτο το μέρος. Μία ολάκερη σειρά από ανθρώπους που έπεσαν στα πεδία των μαχών του Α' Παγκόσμιου Πολέμου.


Κάποιοι εξ αυτών αναφέρουν μόνο το όνομα, κάποιοι άλλοι τη στρατιωτική μονάδα στην οποία ανήκε ο στρατιώτης ή την ηλικία του. Νέοι άνθρωποι ήταν. Εικοσάρηδες και εικοσιπεντάρηδες. Που θα μπορούσαν να έχουν γίνει δάσκαλοι και πυροσβέστες και επιστήμονες και καλλιτέχνες και υπάλληλοι και εργάτες και αρχιτέκτονες. Και να έχουν παιδιά. Και τα παιδιά των παιδιών τους να ήταν φίλοι μας. Ή να ήμασταν κι εμείς οι ίδιοι.


Δεν σε έφερα εδώ για να σου κάμω μάθημα ιστορίας, μη-χειρότερα. Απλώς να σου πω ότι οι νεκροί αυτοί ανήκουν όλοι στα συμμαχικά στρατεύματα της Αντάντ που έπεσαν μαχόμενα στο Βαλκανικό Μέτωπο. Άγγλοι, Γάλλοι, Σέρβοι, Ρώσοι και Ιταλοί. Στο πλευρό τους τάχθηκε και η Ελλάδα του Βενιζέλου.


Στη μέση του "ρωσικού τομέα" του νεκροταφείου, υπάρχει μία μικρή εκκλησία. Κεραμυδοκόκκινη με λευκά τελειώματα.



Σου κάμει εντύπωση που είναι όλα φροντισμένα και καθαρά; Που είναι βαμμένοι οι τοίχοι; Που δεν υπάρχει πουθενά φθορά να σου βγάζει το μάτι; Σε ένα μέρος μάλιστα που θα φανταζόσουν ότι είναι μάλλον ξεχασμένο απ'όλους -ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος άλλωστε είναι σχεδόν έναν αιώνα πίσω. Τρεις γενιές τουλάχιστον. 



Κι όμως καθόλου ξεχασμένο δεν είναι. Μπορεί ο μέσος Θεσσαλονικιός να μην το πολυ-ξεύρει και ο μέσος Έλληνας να μην το έχει ματακούσει, αλλά το κοιμητήριο του Ζέιτενλικ αποτελεί σπουδαίο τόπο προσκυνήματος και μνήμης για τους Ρώσους και ιδίως για τους Σέρβους.


Και στο ερώτημά σου ποιος κουρεύει το γκαζόν, η απάντηση είναι οι ξένες κυβερνήσεις. Βλέπεις, το νεκροταφείο φτιάχτηκε εδώ με αγορά των εκτάσεων αυτών από την ελληνική κυβέρνηση (σκόπιμα σε αυτό το σημείο της πόλης, διότι γειτνίαζε με τα κτήρια των Λαζαριστών που είχαν μετατραπεί τότες σε νοσοκομείο), αλλά η επικαρπία παραχωρήθηκε στα ξένα κράτη και τα έξοδα βαραίνουν μέχρις και σήμερα εκείνους και όχι εμάς. Ευτυχώς -όχι για το έξοδο που γλιτώσαμε, αλλά για το καλό του κοιμητηρίουμ, διότι αν είχαμε εμείς την ευθύνη του, μάλλον ρημαδιό θα ήτανε.



Όπως κατάλαβες από τις φωτογραφίες, περάσαμε σε άλλον τομέα. Εγγλέζοι. Με λιτές ταφόπλακες και λουλούδια.


Τυχαία επιλέγω. Private G.A. Taylor. South Nottinghamshire Hussars. Το κοίταξα να ιδώ τι σημαίνει. Ήταν ένα έφιππο τάγμα που συμμετείχε στη Μάχη της Καλλίπολης και κατέφθασε στη Θεσσαλονίκη το 1916. Τότε σκοτώθηκε και ο Taylor. Ετών δεκαεννιά.


Ανάμεσα στις σχεδόν πανομοιότυπες ταφόπλακες, ξεχωρίζει ένας πιο μεγάλος τάφος. Σου διαβάζω, σε περίπτωση που δεν έχεις μαζί τα γυαλιά σου. "To the victim of the Great War, the Generous English Lady and Great Benefactress of the Serb ia n People, Madame Harlay" και συνεχίζει "A Great Lady. On your tomb instead of flowers the gratitude of the Serbs shall blossom here. For your wonderful acts, your name shall be known from generation to generation".


Επειδής με ξεύρεις πόσο επίμονος γίνομαι όταν με πιάσει η περιέργεια, τις επόμενες ημέρες το έψαξα. Και έμαθα (από τις ελάχιστες αναφορές που εντόπισα) ότι η κα Harlay ήταν μία θαρραλέα γυναίκα που οργάνωνε βοήθεια υπέρ των Σέρβων, κάτω από εξαιρετικά δύσκολες συνθήκες. Σκοτώθηκε όταν εξερράγη δίπλα της μία οβίδα. Η έρευνά μου, απέδωσε και μία -νομίζω συγκινητική- φωτογραφία που σου παραθέτω. Τη βρήκα στο Πολεμικό Μουσείο του Λονδίνου και πήρα ειδική άδεια για να σου την κοτσάρω εδώ. Πρόκειται για την κηδεία της κυρίας Harlay. Το φέρετρο συνοδεύουν μικροί Σέρβοι πρόσφυγες που ευεργετούνταν από εκείνη. 


Συνεχίζω την περιήγηση στο γαλλικό τομέα. Σου μεταφράζω τον τύμβο (τι τα έχουμε τα σορμπόν;) "Στους ιπτάμενους ήρωες που σκοτώθηκαν για τη Γαλλία".


Παραπέρα, έτερο μνημείο. "Στους 8.089 Γάλλους στρατιώτες αυτής της νεκρόπολης, που σκοτώθηκαν για τη Γαλλία". Αφού περπάτησα πολύ και σχημάτισα μία αρκετά πλήρη εικόνα του μέρους, άρχισα να κατευθύνομαι προς την έξοδο. Για καλή μου τύχη όμως εκείνη την ώρα κατέφθανε ένα μεγάλο γκρουπ με Σέρβους επισκέπτες. Ήταν όλοι σοβαροί και σκυθρωποί καθώς άκουγαν με ενδιαφέρον την ξεναγό τους. Εκείνη, τους οδήγησε στο Σερβικό κοινοτάφειο και ξεκλείδωσε την πόρτα στην οποία είχα σταθεί λίγα λεπτά νωρίτερα. 


Τρύπωσα κι εγώ μαζί τους λάθρα. Κατεβήκαμε μία σκάλα και εισήλθαμε σε έναν ανέλπιστα μεγάλο χώρο. Κοίταζα τριγύρω μου εντυπωσιασμένος. Ένα υπόγειο αποθετήριο, γιομάτο αντικείμενα των νεκρών στρατιωτών, αλλά και λάβαρα και σημαίες και αφιερώματα των συγγενών τους.


Σιωπηλός, έγινα ένα με την ομάδα των Σέρβων που κοίταζαν θλιμμένοι τα αντικείμενα στους τοίχους και τα τραπέζια


.

Φωτογραφίες, παράσημα, χειροτεχνίες, ρολόγια. Υλικό για να γιομίσει ένα μουσείο ολάκερο, βρισκόταν αραδιασμένο μπροστά μας.


Παρότι η μέρα ήταν πολύ ζεστή, εδώ κάτω, αρκετά χαμηλότερα από την επιφάνεια της γης, βρισκόσουν σε ένα δροσερό και άχρονο χώρο. 


Κρεμασμένα σε έναν τοίχο, τα πηλήκια κάποιων Σέρβων στρατιωτών.





Ακριβώς κάτω από τον τρούλο που σου έδειχνα στην αρχή της περιήγησης, βρίσκεται μία αίθουσα με ένα μεγάλο κόκκινο λάβαρο με δικέφαλο αετό. 


Από πάνω, ένας εντυπωσιακός πολυέλαιος. Στο ταβάνι σταυροί. 


Δεξιά και αριστερά από την αίθουσα αυτή, ξεκινούσαν μεγάλοι διάδρομοι που οδηγούσαν σε ένα μικρό λαβύρινθο από υπόγειες στοές. Στα τοιχώματά τους, τάφοι και ονόματα. Ειλικρινά στο λέω, από τα πιο εντυπωσιακά πράγματα που έχω δει.


Σε κάποια ονόματα, είχαν κολλήσει ασπρόμαυρες φωτογραφίες του νεκρού με σελοτέιπ. Ή μικρά αφιερώματα. Ή χάρτινες εικόνες της Παναγίας. 


Ανάμεσα σε αυτά που είχαν κολλήσει ήταν κι αυτή η φωτοτυπία μίας φωτογραφίας. Δεν ξεύρω ποιος είναι αυτός που εικονίζεται. Απλώς μου έκαμε εντύπωση και σου την παραθέτω.


Βγαίνοντας παρατήρησα και πάλι τα μπουκάλια. Οι συγγενείς που έρχονται ακόμα και σήμερα εδώ, πίνουν στη μνήμη των νεκρών τους.


Ξανακοίταξα για τελευταία φορά το κοινοτάφειο. Απέξω ούτε που φαίνεται τι μπορεί να κρύβει στα σπλάχνα του. Εντυπωσιασμένος και αρκετά συγκινημένος για ετούτο το ανέλπιστο φλασμπάκ σε μία ιστορία εν πολλοίς ξεχασμένη, έφθασα στην έξοδο του κοιμητηρίου. Και χάθηκα πάλι μέσα στην πολύβουη καθημερινότητα της πόλης.